Bong gân khớp cổ chân là tình trạng các dây chằng xung quang khớp cổ chân bị giãn quá mức, dẫn đến rách một phần hoặc toàn bộ dây chằng dưới tác động của lực chấn thương. Bong gân khớp cổ chân gặp ở mọi lứa tuổi, với mức độ tổn thương từ nhẹ đến nặng, tùy thuộc mức độ tổn thương dây chằng. Phần lớn các trường hợp bong gân khớp cổ chân gặp ở mức độ nhẹ, người bệnh có thể tự điều trị, tự chăm sóc tại nhà bằng cách chườm đá, nghỉ ngơi, hạn chế đi lại. Tuy nhiên, nếu bong gân khớp cổ chân ở mức độ vừa và nặng thì bắt buộc phải đến bệnh viện khám và điều trị kịp thời. Ở mức độ nặng và vừa, nếu người bệnh đến viện muộn, hoặc điều trị không đúng (thường là đắp lá, tự chữa theo dân gian), sẽ dẫn đến tình trạng bong gân mãn tính với các triệu chứng như sưng đau dai dẳng khớp cổ chân, khớp lỏng, dễ chấn thương tái phát, ảnh hưởng rất lớn đến lao động, sinh hoạt và chất lượng cuộc sống. Hầu hết bong gân khớp cổ chân xẩy ra ở hệ thống dây chằng bên ngoài, nằm ngoài khớp.
Dây chằng khớp cổ chân
Nguyên nhân
Cổ chân bị xoắn vặn đột ngột, gặp trong các tình huống chấn thương sau:
- Đi bộ hoặc tập thể dục trên nền đất mấp mô
- Ngã cao bàn chân tiếp đất
- Chơi các môn thể thao có động tác cắt hoặc lăn và xoắn chân: chạy bộ đường dài, chơi bóng rổ, quần vợt, bóng đá…
- Tai nạn giao thông
- Sụt chân xuống hố
Triệu chứng lâm sàng
Ngay sau chấn thương, khớp cổ chân đau, kèm theo sưng nề, bầm tím, căng mọng, giảm hoặc mất vận động. Khi tình trạng cấp tính qua đi, thăm khám lâm sàng có thể thấy khớp cổ chân mất vững
Nếu bong gân mức độ nặng, người bệnh có thể nghe tiếng “rắc” khi chấn thương, sau đó mất cơ năng cổ chân giống gãy xương.
Dấu hiệu lâm sàng
Chụp phim Xquang
Cấu trúc xương không thay đổi. Có thể thấy hình ảnh gián tiếp của tổn thương dây chằng như bong mộng chầy mác (tổn thương dây chằng bên mác), khe sáng mắt cá trong giãn rộng (tổn thương dây chằng delta-bên chầy).
Hình ảnh X-Quang: Bong mộng chầy mác
Chụp cộng hưởng từ (MRI)
Chỉ định chụp MRI khi nghi ngờ tổn thương dây chằng mức độ nặng, hoặc tổn thương sụn khớp và khi cổ chân hết giai đoạn sưng nề.
Phân độ
Phân độ dựa trên mức độ tổn thương dây chằng.
- Độ 1 (mức độ nhẹ): Các dây chằng bị kéo giãn nhẹ, tổn thương ở mức độ vi thể trên các sợi xơ. Biểu hiện: sưng nề nhẹ quanh mắt cá chân
- Độ 2 (mức độ trung bình): Đứt một phần dây chằng. Biểu hiện: Sưng nề mức độ vừa phải quanh khớp cổ chân, có cảm giác mất vững khớp cổ chân khi thăm khám
- Độ 3 (mức độ nặng): Đứt hoàn toàn dây chằng. Sưng nề, bầm tím toàn bộ khớp cổ chân. Thăm khám thấy khớp cổ chân mất vững rõ
Bong gân độ 2
Điều trị
Hầu hết các trường hợp bong gân cổ chân không cần phẫu thuật, kể cả bong gân mức độ nặng. Có 3 bước điều trị bong gân khớp cổ chân từ mức độ nhẹ đến nặng:
- Bước 1: Nghỉ ngơi, bất động, giảm sưng nề
- Bước 2: Tập luyện nhằm sớm lấy lại biên độ vận động của khớp, tăng cường sức mạnh cho cơ
- Bước 3: Tiếp tục tập luyện, thích nghi và trở về các hoạt động sinh hoạt bình thường hàng ngày
Quá trình này phải mất 3 tuần đối với bong gân mức độ nhẹ, 6-12 tuần đối với bong gân mức độ vừa và nặng.
Điều trị tại nhà:
Đối với bong gân mức độ nhẹ bệnh nhân có thể tự điều trị tại nhà bằng các cách sau càng sớm càng tốt:
- Nghỉ ngơi, không đi lại trên chân bị chấn thương
- Chườm đá tại vị trí sưng nề. Mỗi lần chườm 20-30 phút, mỗi ngày chườm 3-4 lần. Không đặt đá trực tiếp lên da mà túi đá chườm qua lớp vải khăn
- Băng chun. Dùng băng chun băng ép nhẹ xung quang khớp cổ chân
- Kê cao chân. Trong vòng 48 giờ đầu, nên kê cao chân cao hơn mức tim
- Dùng thuốc giảm đau, chống viêm, giảm phù nề thông thường như Ibuprofen, alphachoay …
Đến viện
Những trường hợp bong gân mức độ vừa và nặng (khớp cổ chân sưng nề nhiều, mất vững, mất vận động), ngoài việc giảm đau, chườm đá, kê cao chân, còn phải bất động.
Bất động bằng bột từ 1/3 trên cẳng chân xuống bàn ngón chân (bột bốt) trong thời gian tối thiểu 3 tuần. Sau bó bột là giai đoạn tập luyện.
Phẫu thuật
Bong gân rất hiếm khi phải phẫu thuật. Phẫu thuật được chỉ định cho những bong bân mức độ nặng, điều trị bảo tổn không hiệu quả, khớp cổ chân mất vững.
Phẫu thuật nội noi: sử dụng các lỗ vào mặt trước khớp cổ chân, đưa camera vào khớp, quan sát diện khớp, lấy bỏ các mảnh bong sụn khớp (chuột khớp) nếu có. Khâu phục hồi dây chằng hoặc tạo hình lại dây chằng bằng các mảnh ghép từ gân cơ tự thân.
Biến chứng
Phần lớn bong gân khớp cổ chân, nếu được điều trị đúng, kết quả tốt, khớp cổ chân trở lại cơ năng bình thường. Tập luyện sau khi bó bột đóng vai trò quan trọng trong phục hồi chức năng khớp. Nếu tập luyện không tốt thường dẫn đến cứng khớp, đau dai dẳng quanh khớp và dễ chấn thương tái diễn
Một số bài tập cơ trong giai đoạn hết đau khớp
Bong gân mãn tính
Nếu bị bong gân một lần, các dây chằng không được phục hồi thì sẽ xãy ra bong gân tái diễn nhiều lần, Nếu đau kéo dài trên 4-6 tuần thì gọi là bong gân mãn tính. Các hoạt động có xu hướng làm cho tình trạng bong gân mạn tính nặng lên như bước trên nền mấp mô, chơi các môn thể thao làm cho cổ chân dễ bị vặn xoắn
Phòng tránh bong gân
- Khởi động kỹ trước khi chơi thể thao hoặc hoạt động thể lực khác
- Đi giày thể thao đúng chủng loại
- Cẩn thận khi bước, chạy, nhảy trên nền mấp mô
- Giảm hoặc dừng chơi thể thao khi có tình trạng đau khớp cổ chân
TS.BS Dương Đình Toàn
